Monday 13 August 2012

سنڌ يونيورسٽي : حقيقت جي اصل تشريح


سنڌ يونيورسٽي :  حقيقت جي اصل تشريح
غلام رسول چانڊيو             Description: C:\Documents and Settings\XulfiQar\My Documents\GR PHOTO\Picture 032.jpg
منهنجي پياري آسي اختر ڀٽو طرفان تعميرِ سنڌ جي 21 جولاءِ واري پرچي ۾  منهنجي لکيل مضمون جي موٽ ۾ نهايت ئي شاندر ڪالم لکيو آهي جنهن لاءِ مون کي بيحد خوشي انڪري به آهي جو سنڌ يونيورسٽي جا اصل ڌڻي يعنيٰ شاگرد  به پنهنجي مادرِ علمي تي سنجيدگي سان سوچڻ لڳا آهن.
حقيقت جي وضاحت ۽ وصف مختلف مفڪرن مختلف انداز ۾ ڪئي آهي، حقيقت جنهن کي اسان سچ چئون ٿا اهو فلسفي جي ٻن ڌارائن ۾ هلي ٿو فلسفي جي ٻن بنيادي مڪتبهِ فڪر مان هڪ خيالي سچ ۽ حقيقي سچ، جيڪو به  مشروط سچ هجي ٿو ان سلسلي ۾ ازل کان وٺي دنيا جا سڀئي فلسفي سچ جي صحيح وصف  متعلق منجهيل آهن، ڇاڪاڻ ته ڪائنات ايتري ته لامحدود ۽ ڳجهه آهي جو انجي تلاش ۾ هر لمحي هڪ نئون لقاءَ سامهون اچي ٿو جنهن کي اسان سچ سمجهي ويهون ٿا پر جڏهن ان سفر ۾ هڪ ٻئي لقاءَ ۾ داخل  ٿيون ٿا ته پهرئين لقاءَ کي ڪوڙو سمجهڻ لڳون ٿا. اهڙي طرح سچ لامحدود هوندي اڄ به فلسفين وٺ هڪ وڏو سوال آهي. خيال ۽ خواهشن جي دنيا کي ڇڏي جيڪڏهن اسين سماجي سائنس جي اصولن موجب ڏسون، سوچون ۽ سمجهون ته سادي نموني ڪجهه حقيقتون ۽ سچ سامهون اچي سگهن ٿا.
مثال طور اسانجي نظر ۾ ڪائنات حقيقي سچ آهي پر ڇا واقعي اهو سچ آهي يا اسانجو خيال؟ اهڙي طرح جا اخبار اوهان پڙهي رهيا آهيو اها اخبار پنهنجي خبرن ۽ تصويرن سميت ڇا واقعي سچ آهي؟  ۽ خود اسان جي حقيقت ۽ سچ تي ڳالهائي رهيا آهيون، اها به حقيقت يا سچ آهي يا ڪنهن ماوراءِ قوت جو خيال؟ يا وري ماوراءِ قوت ڪا آهي به يا نه؟ اهڙي طرح حقيقت جي پيچيده مسئلن ۾ وڃڻ بجاءِ  اسان جيڪڏهن مشروط ڪائناتي سچ ۽ لقاءَ ۾ جو ڪجهه ٿي رهيو آهي  انکي ئي حقيقت سمجهون ته ڪيترا سماجي مسئلا پنهنجي حقيقي روپ ۾ سامهون اچي سگهن ٿا. جيڪڏهن ان ڳالهه کي سادو ڪجي ته اسان جنهن ڪرسي تي ويٺا آهيون اها ڪرسي بهرحال حقيقت آهي ، اسان جنهن وڻ کي ڏسي رهيا آهيون اهو وڻ به حقيقت ئي چئبو يا مادي لحاظ کان اسان جو ڪجهه ڏسي رهيا آهيون ۽ ان ۾ جو تحرڪ آهي انکي حقيقت چوڻ کان سواءِ ٻيو ڇا چئون؟ ان ڳالهه کي اڃا به جيڪڏهن سادو ڪجي ته اسان جو چئون ٿا اهو ضروري ناهي ته سچ هجي پر اسان جو ڪيون ٿا انکي سماجي لحاظ کان بهرحال سچ سمجهڻ کان سواءِ ٻيو ڪو به رستو ناهي.
دنيا جا سڀئي ماڻهو کلندا آهن، اهو انساني سماج جو وڏو سچ آهي ۽ دنيا جا سڀئي ماڻهو روئندا، ماني کائيندا، ننڊ ڪندا ۽ ٻيا ڪيترائي ڪم ڪندا آهن انکي سچ سمجهڻ کان سواءِ ٻيو ڪوبه رستو ناهي. پر هتي وري صحيح ۽ غلط جو سوال به بهرحال پيدا ٿئي ٿو جيڪو وري نتيجن سان مشروط آهي. اسان ڪيترائي ڪم بهتر نتيجن حاصل ڪرڻ جي لاءِ ڪندا آهيون پر ڪڏهن ڪڏهن انهن جا غلط نتيجا نڪرندا آهن. ۽ ان حقيقت کي به سمجهڻ جي ضرورت آهي ته اسان خوبصورت ڳالهيون ڪري جو ڪم ڪندا آهيون ان ۾ اسان جي اصل حقيقت ڪهڙي هوندي آهي ان جي خبر تڏهن پوندي آهي جڏهن نتيجا سامهون ايندا آهن.
حقيقت ۽ سچ جي مختصر وضاحت کان پوءِ پاڻ جيڪڏهن اصل معاملي تي اچون ته سنڌ يونيورسٽي بنيادي طور تي صرف ئي صرف شاگردن جي لاءِ آهي جيڪي فيون ۽ ٻيا خرچ ڀري يونيورسٽي ۾ پهچن ٿا. يعنيٰ ڪنهن به يونيوسٽي جو بنيادي مقصد شاگرد ئي هجن ٿا جڏهن ته استاد اجورو وٺي پڙهائن ٿا، افيسر شاگردن ۽ استادن کي صحولتون مهيا ڪرڻ ۽ انتظام کي بهتر نموني سان هلائڻ لاءِ مقرر هجن ٿا ۽ هيٺيان ملازم وري مٿين سڀني ڌرين جي مددگار واري حيثيت رکن ٿا.  ان مختصر ڳالهه جو مقصد اهو وڃي بيٺو ته شاگرد ئي يونيورسٽين جا اصل ڌڻي هجن ٿا. پر اسانجي سماج اندر شاگردن جو ڪم پڙهڻ بجاءِ غير نصابي سرگرميون هجي ٿو (شاگردن جي اڪثريت بهرحال علم حاصل ڪرڻ چاهي ٿي)  ، استادن جو ڪم ڪلاس رومن ۾ تبديلي آڻڻ بجاءِ روڊن تي نڪري سياست ڪرڻ هجي ٿو، انتظاميا جنهن کي انتظام سنڀالڻو هجي ٿو اهي وري حڪمراني ڪرڻ لڳن ٿا جڏهن ته مددگار اسٽاف وري محرومين جي ڪري پنهنجن مطالبن لاءِ سرگرمِ عمل رهي مددگار واري حيثيت بجاءِ سياست بازي جو شڪار ٿي وڃي ٿو ان صورتِ حال جو سبب وري رياستي نوعيت ۽ ڪردار تي دنگ ڪري ٿو ۽ اسين جنهن رياست ۾ رهون ٿا اها نه ته عوامي، نه قومي، نه جمهوري ۽ نه ئي ويلفيئر رياست آهي ۽ پنهنجي فطري تضادن سبب هر وقت خوف جو شڪار هوندي عوام دشمن ڪردار ادا ڪندي رهي ٿي. ان سموري تباهي لاءِ غربت انارڪي ۽ موقعي پرست سماج هجڻ جي ڪري رياست کي کوڙ سارا ماڻهو ملي وڃن ٿا جيڪي رياست جي عوام دشمن ڪردار جو حصو بنجي رياست لاءِ شعوري توڙي لاشعوري طور ڪم ڪندا رهن ٿا. عقل مند بي ايماني وارو ڪردار ادا ڪندي عوامي ادارن ۽ مفادن جو معاوضو وٺي ٻيڙو ٻوڙن ٿا جڏهن ته بيوقوف ماڻهو مفت ۾ رياست جي ايجنڊا تي سڀئي عوام دشمن ڌنڌا بنا معاوضي تي ڪندي پاڻ کي اجايو انقلابي سجهي ويهن ٿا.
اهڙي صورتحال مادرِعلمي سنڌ يونيورسٽي سان به لاڳاپيل آهي .  وائيس چانسلر هڪ  غير مستقل فرد جو نالو آهي جڏهن ته يونيورسٽي سماجي اڏاوت جو اهو عظيم اثاثو آهي جنهن جي تباهي اصل ۾ سماجي تباهي ۽ عوام دشمني آهي. هڪ ته سنڌ يونيورسٽي جي مسئلن جي لاءِ عوامي سياسي قوتن کي ڪردار ادا ڪرڻ گهرجي جو اسان مٿي رياست جو منفي ڪردار ٻڌائي آيا آهيون ۽ ان ڪردار جو مخالف قوتون صرف سياسي جماعتون هجن ٿيون پر بد قسمتي سان اهي به هن مسئلي کان لاتعلق بڻيل آهن نتيجي ۾ هرڪو پراوا ڪم ڪرڻ ۾ رڌل آهي .
سوٽا جي ڪردار تي آئون انڪري نه ٿو ڳالهايان جو انهن جو ڪردار گذريل ستن مهينن کان سڀني جي سامهون آهي ۽ انهيءَ ڪردار سبب هاڻ هو بدترين تنهاين کي منهن ڏئي رهيا آهن ڇاڪاڻ ته انهن جي تحريڪ جي ٻين تفصيلن کي ڇڏي صرف هڪ نقطي کي واضع ڪجي ته اها تحريڪ صرف انا جي تحريڪ آهي جيڪا ڏئي وٺي سنڌ دشمن ڌرين کي فائدو ڏئي رهي آهي.
جيتري سنڌ يونيورسٽي بچايو ڪاميٽيءَ جو تعلق آهي ته انجو مقصد ئي سنڌ يونيورسٽي کي بچائڻ آهي جنهن جو ڏئي وٺي نتيجو اهو وڃي نڪتو ته هيءَ ڪاميٽي عمارتن کي نه پر يونيورسٽي جي حقيقي وارثن يعنيٰ شاگردن جي مستقبل کي ئي بچائڻ لاءِ جدوجهد ڪري رهي آهي . هاڻ جڏهن يونيورسٽي جو وجود ئي داءَ تي لڳل آهي ته اتي سهولتن جا مطالبا بنهه ننڍڙا ٿي وڃن ٿا پر تنهن هوندي به اسان انهن مطالبن کي نظرانداز نه ڪيو آهي 19 جون 2012 تي ڪيل قومي ڪانفرنس جي قراردادن ۾ اوهان جي مضمون ۾ ڄاڻايل مسئلن تي تفصيلي بحث ڪري قومي قيادت کان منظور ڪرايل آهن جنهن لاءِ اوهان 20 جون 2012 جون اخبارون پڙهي سگهو ٿا . ان کانسواءِ سنڌ يونيورسٽي بچايو ڪاميٽي جو مک نقطو ئي تعليم ، سنڌ يونيورسٽي ۽ شاگردن جو تحفظ ۽ تدريس آهي جنهن لاءِ مرڻ گهڙي تائين بک هڙتالن کان ويندي عظيم اسڪالر علامه آءِ آءِ قاضي جي مزار تي احتجاجن سميت تعليم دشمن قوتن جي آڏو هيءَ ڪاميٽي هڪ وڏي ديوار بنجي چڪي آهي ۽ اڄ صورتحال اها وڃي بيٺي آهي ته هڪ طرف سوٽا اڪيلي ٿي چڪي آهي ته ٻئي طرف انتظاميا استادن ۽ ملازمن جا وڏي پيماني تي مسئلا حل ڪري رهي آهي. ان سان گڏو گڏ جون مهيني ۾ سوٽا طرفان پيپرن جي بائڪاٽ واري تحريڪ کي مڪمل طور ناڪام بڻايو ويو ۽ هو 55 شعبن مان صرف ٽن شعبن ۾ جوابي ڪاپيون ڦاڙڻ ۾ ڪامياب ٿي تعليم دشمنن جي لسٽ ۾ شامل ٿي ويا .
سنڌ يونيورسٽي بچايو ڪاميٽي سنڌ يونيورسٽي ۽ تدريسي عمل خلاف ٿيندڙ سازشن جو مقابلو ڪرڻ لاءِ وڏي سطح تي ڪم ڪندي شاگردن، والدين ۽ سماج جي ٻين طبقن کي متحرڪ ڪرڻ جي ڀرپور ڪوشش ڪري رهي آهي  ۽ ڪاميٽي اهو فيصلو ڪيو آهي ته هر سطح تي سنڌ يونيورسٽي جي حفاظت جي لاءِ ڪردار ادا ڪيو ويندو  ۽ هر ان قوت سان مهاڏو اٽڪايو ويندو جيڪا سنڌ يونيورسٽي خلاف سازش ڪندي.
انهيءَ سلسلي ۾ سنڌ جي سڀني ساڃاهه وند ڌرين کي پڻ اثرائتو ڪردار ادا ڪرڻ گهرجي ته جيئن سنڌ اندر غريبن جي هيءَ واحد يونيورسٽي بچائي سگهجي ڇاڪاڻ ته سنڌ دشمن ڌريون اسانجي قومي قيادتن کي ختم ڪرڻ کان پوءِ هر ان اداري کي ختم ڪرڻ گهرن ٿيون جتان سنڌي سماج کي شعور جي حاصلات ٿي سگهي ۽ سنڌ يونيورسٽي انهيءَ ڪري به سنڌ جو دماغ آهي جو هتي 25000 شاگرد مختلف علائقن کان اچي پڙهن ٿا ۽ هڪ عظيم قومي ڪلچر جنم وٺي ٿو. ظاهر آهي جڏهن جيڪب آباد ۽ ٿر جا شاگرد هڪٻئي سان ملن ٿا تڏهن اتر، لاڙ، ذات پات ۽ قبيلي جا فرق ختم ٿي هڪ قومي تشڪيل ٿيڻ لڳي ٿي جا ڳالهه ڪنهن به قيمت تي سنڌ دشمن ڌرين کي قبول نه آهي.
هڪڙي ڳالهه سڀني کي سمجهڻ گهرجي ته سنڌ يونيوسٽي خلاف وڏيون سازشون ٿي رهيون آهن جنهن جا پيرا پري پري تائين وڃن ٿا ۽ اها سازش ڪا اڄڪلهه جي ناهي پر ان سازش کي تڪميل تائين پهچائڻ جي لاءِ سنڌ دشمن ڌرين کي چنيسرائي ڪردار هاڻ وڃي مليا آهن پر سنڌ جو ضمير پنهنجي مجموعيت ۾ ستل نه آهي جو اهو سڀ ڪجهه سنڌ دشمن ڌرين کي آساني سان ڦٻي سگهي . پر ان لاءِ ضروري آهي ته سنڌي قوم جي هر طبقي کي پنهنجو ڪردار ادا ڪرڻو پوندو.
sufilakufi@gmail.com                                                                                                                                                         

Tuesday 17 July 2012

سنڌ يونيورسٽي جي بحران جو سماجي تجزيو



غلام رسول چانڊيو

حقيقتون ايتريون ڏکيون نه هونديون آهن پر اهم ڳالهه اها آهي ته ماڻهو انهن حقيقتن کي ڪيئن ٿا ڏسن. پاڻ مڃائڻ واري نفسيات به ڪيترن معاملن کي ڊانواڊول ڪري ڇڏي ٿي جو اها نفسيات ڪجهه به ڪري گذرڻ جهڙي جنون جو نتيجو هجي ٿي. سماجي ڪردار ۾ شخصي سڃاڻپ جي خواهش ايتري خراب ڳالهه نه آهي پر شخصي سڃاڻپ لاءِ سماجي ڪردار جي خواهش پنهنجي آخري نتيجن ۾ سماجي تباهي يا هڪ وڏي نقصان  جي شڪل ۾ سامهون اچي ٿي. اهڙي قسم جي صورتحال، اهڙن سماجن ۾ موجود هجي ٿي، جتي رياست جو ڪردار عوام دشمن هجي ٿو ۽ پيداواري لاڳاپن ۾ بدترين دشمني واري ڪيفيت هجي ٿي ، هن ڳالهه کي سمجهڻ لاءِ اسان جهڙي زرعي سماج ۾ هاري ۽ زميندار جي وچ ۾ لاڳاپن تي غور ڪرڻ ضروري آهي جتي زميندار طرفان بدترين استحصال ۽ هاريءَ طرفان بدترين نفرت جي باوجود به اها ڳالهه عام هجي ٿي ته “ڀوتار! تون اسان جي ننگن جو وارث آهين” ۽ ڀوتار وري “هاري اولاد وانگر آهي” جهڙيون ڳالهيون ڪندا رهندا آهن، پر حقيقت ۾ معاشي طور تي استحصال جاري هوندو آهي ۽ ٻنهي پيداواري رشتن جي وچ ۾ بدترين دشمني خاموشيءَ سان جاري رهندي آهي. اهو سوال هڪ الڳ بحث گهري ٿو ته ٻنهي مان حقيقي پيداواري قووت ڪهڙي آهي؟
اها ساڳي صورتحال ننڍي، وچولي ۽ مٿئين قسم جي سرمائيداريءَ ۾ به ٿوري گهڻي فرق سان موجود هوندي آهي، پر انجي نوعيت ۽ ڪيفيت تي پڻ الڳ بحث ڪري سگهجي ٿو. هتي بنيادي ڳالهه انهن پيداواري رشتن جي نتيجي ۾ اڀرندڙ سماجي تضادن ۽ سياست جي مختلف پهلوئن جي آهي جيڪي مختلف ڪيفيتن ۾ پنهنجو اظهار ڪن ٿا. رياست جا بنيادي ادارا تضادن جي باوجود جيئن ته منظم هجن ٿا، انڪري انهن جو ڪردار جابرانا رياست ۾ عوام دشمن هوندي به تمام گهڻو ڊرامائي هجي ٿو ۽ خاص طور اهڙيون رياستون جيڪي گهڻ قومي هوندي، غير فطري بنيادن تي جڙيل هجن ٿيون، اتي طبقاتي فرق واري حقيقت پس منظر ۾ هوندي، مذهبي، نسلي، جنسي، گروهي ۽ هر قسم جي انتهاپسندي ويندي ٻار، نوجوان، پوڙهي، عورت، مرد ۽ ذات پات وغيره جا تضاد عروج تي هجن ٿا ۽ پوءِ انهن تضادن جي حل لاءِ هر طبقي جو جدا جدا ۽ غير سائنسي، سياسي توڙي سماجي اظهار سامهون اچي ٿو ۽ سماج گروهي شڪل اختيار ڪري بيهي ٿو ۽ ان کي هٿي وٺرائڻ لاءِ رياست جا عوام دشمن ادارا هڪ وڏي رٿابندي سان پنهنجو ڀرپور ڪردار ادا ڪندا رهن ٿا، جنهن ۾ اسان جي ذهنن جي تلاشي وٺي، لالچن، خوف ۽ مخصوص نفسيات کي جنم ڏيئي، پڪو پختو ڪري اسان کان اهڙو ڌنڌو ڪرائين ٿا، جنهن ۾ اسان پاڻ پنهنجي وجود ۽ پنهنجي اصل سچ جو قتل ڪندا رهون ٿا ۽ اجتماعي طور سماج اسانجي سموري تحرڪ کي شڪ جي نظر سان ڏسندي، لاتعلق ۽ غيرجانبدار رهي ٿو، جنهن جو هڪ ٻيو اهم سبب خود سماج جو ورهايل ۽ هڪ ٻئي کان نفرت ڪرڻ وارو رجحان به هجي ٿو.
اهڙي صورتحال ۾ نظرياتي سياست پنهنجي هر شڪل ۾ درست هوندي به نظرياتي انتهاپسنديءَ جي ڪري، پس منظر ۾ هلي وڃي ٿي  ۽ سماج وري رياستي منشا موجب اڀرندڙ تضادن واري گروهي سياست جو شڪار هوندي، هڪ ٻئي جو ئي دشمن بڻجي بيهي ٿو ۽ آدرش ڦٿڪي ڦٿڪي مرندا رهن ٿا. Driving Forces  جي فڪري سطح، دعويٰ ۽ ڪردار به سواليه انڪري هجي ٿو، جو پيداواري ڪيفيتن جي ڪري اهي به پاڻ کي منفي سماجي رجحانن کان بچائي نه ٿا سگهن ۽ پوءِ اهي به غيرضروري تحرڪ جو شڪار ٿيندي رڳي پنهنجي “هجڻ” واري منفي نفسيات جو اظهار ڪندي، سماجي اڏاوت کي تباهه ڪندا رهن ٿا.
انهيءَ سڄي صورتحال ۾ کاٻي ۽ ساڄي ڌر جي وچ ۾ ترقي پسند ۽ آزاد خيال سياست جي نالي تي عوام سان وڏا ڍونگ ٿيندا رهندا آهن. ۽ ها جمهوريت جو دهل به تمام گهڻو وڄندو آهي، بنا ڪجهه اهو ڄاڻندي ته عوامي، قومي، جاگيردارانه ۽ سرمائيدارانه جمهوريت ۾ فرق ڪهڙو آهي!! سو انهيءَ سڄي صورتحال تي هڪ تفصيلي جائزي پيش ڪرڻ جي ضرورت انهيءَ ڪري به آهي، جو ترقي پسند ۽ آزادخيال سياست “جيڪا ٿيندي ناهي” هر ان اڀرندڙ سوال جو فائدو وٺندي آهي، جيڪو پنهنجي شدت سان سماج ۾ موجود هوندو آهي. نتيجي ۾ نه ساڄي نه کاٻي ڌر جي سياست پنهنجي منزل تي پهچي سگهندي آهي ۽ اسان ڊوڙندا رهندا آهيون هڪ اهڙي رڃ ڏانهن جنهن جو ڪو به انت ناهي هوندو.
رياست جا ادارا هڪڙا عوامي فلاح جي نالي تي ۽ ٻيا عوام کي تحفظ ڏيڻ جي نالي انهن مٿان حڪمراني ڪرڻ لاءِ جوڙيا ويندا آهن ۽ اتي عوام سان وڏو انياءُ اهو هوندو آهي ته عوامي ادارن اندر اظهار جي  جزوي آزادي ڏني ويندي آهي ۽ ٻئي نمبر ادارن ۾ ٻڙڪ به ٻاهر ڪڍڻ جي اجازت نه هوندي آهي ۽ انهيءَ جو سبب فلاحي ۽ فڪري ادارن ۾ عوام کي خدمتن عيوض تباهي پلئه پوندي آهي. مٿان وري اسان ان اظهار جي آزاديءَ جو اهڙو ته رياستي اظهار ڪندا آهيون، جو ماڳهين ادارا ئي ختم ٿي وڃن.
اهڙي صورتحال جي هڪ مثال طور اسان مادرِ علمي سنڌ يونيورسٽيءَ جو به وٺي سگهون ٿا، جتي ادراڪ  جو ايترو ته شديد ڏڪار آيل آهي جو جيڪڏهن ڪنهن اهو چيو ته ڪلاس ۽ امتحان وٺڻ گهرجن ته اهو هر حال ۾ وائيس چانسلر جو حامي ٿي ويو ۽ رشوت وٺي نظير مغل خلاف هلندڙ تحريڪ جو دشمن ٿي بيٺو!!! اهڙي ذهني ڏڪار تي به عجب انهيءَ ڪري نه ڪرڻ گهرجي جو پاڻ مٿي مختصر سماجي تجزيو پيش ڪري چڪا آهيون ۽ اها ڳالهه به سادي نموني سمجهه ۾اچي وڃي ٿي ته اسان ڪنهن جي ايجنڊا تي ڪم ڪري رهيا آهيون ، نه ته ڀلا نظير مغل کي بچائڻ وارا اهي معصوم شاگرد نه هئا، جن کان هٿن مان پيپر کسي ڦاڙيا ويا يا وري سوٽا اڳواڻن تي ٿيل حملي ۾ حملي آورن بندوق مان نڪرندڙ گولين کي اهو سمجهائي ڇڏيو هيو ته اوهان صرف ڇُهي پوءِ اڳتي گذري وڃجو!! شال هرڪو وڏي ڄمار ۽ عزت ماڻي، پر ڪهڙو بيوقوف مخالف ائين ڪرڻ جي همٿ ڪندو، جنهن خلاف تحريڪ هلندڙ هجي!! سو دراصل اسان پنهنجن ناڪامين جا بار کڻي کڻي جڏهن ٿڪجي پئون ٿا، تڏهن کچڻين پچائڻ کانسواءِ اسان وٽ ڇا ٿو بچي. جيڪڏهن آئون غلط سمجهي رهيو آهيان ته پوءِ ان غليظ حرڪت جي وڏي پئماني تي گهڻ رخي جاچ ٿيڻ انتهائي ضروري آهي ته جينئن اڇا ڪارا پڌرا ٿين.
هڪڙي ڳالهه بهرحال صاف آهي ته سنڌ يونيورسٽيءَ خلاف هڪ وڏي سازش ٿي رهي آهي ۽ انلاءِ جا ڊراميبازي ڪئي پئي وڃي، ان ڊرامي جي اسڪرپٽ ڪنهن لکي آهي؟ ان ڊرامي جو ڊائريڪٽر ڪير آهي؟ ان ڊرامي جا اداڪار ڪير آهن؟ سا ڳالهه سڀن کي سمجهه ۾ اچي ٿي ۽ اهو به سمجهه ۾ اچي ٿو ته اها اسڪرپٽ تمام گهڻي پراڻي لکيل آهي ۽ ان ڊرامي لاءِ اداڪار گذريل ستن مهينن کان مليا آهن، جيڪي تمام زبردست پرفارمنس ڏيئي رهيا آهن. جيڪڏهن آئون هن ڳالهه ۾ به غلط آهيان ته پوءِ نظير مغل کي هٽائڻ جو اختيار ته گورنر کي آهي ۽ هيءَ تحريڪ به گورنر خلاف ۽ گورنر هائوس جي دروازي ۽ روڊن تي هلڻ گهرجي ۽ پوءِ اسان سنڌ يونيورسٽيءَ اندر ڇو معصوم شاگردن کان امتحاني ڪاپيون کسي ڦاڙي رهيا آهيون!؟ جنهن جو آخري نتيجو وڃي اهو نڪرندو ته اسان سنڌ يونيورسٽي کي ئي بند ڪرائڻ گهرون ٿا، جنهن لاءِ هاڻ رڳي بس هڪ اڌ لاش ڪيرائي سنڌ دشمن ڌريون اهو ڪم ڪري ڏيکارينديون ۽ پوءِ اهو چيو ويندو ته سنڌ يونيورسٽيءَ جي سڀن ڪيمپسن کي يونيورسٽي جو درجو ڏيون ٿا ، تنهنڪري هاڻ سنڌ يونيورسٽيءَ جي ڪا به ضرورت نه آهي. جيڪڏهن بدقسمتي سان ائين ٿيو ته پوءِ سنڌي قوم جي اها تاريخي شعوري تباهي هوندي ۽ ان تباهيءَ ۾ اسان سڀ برابر جا شريڪ هونداسين.
سنڌ يونيورسٽيءَ خلاف اها سازش تمام گهڻي پراڻي آهي، جو هن يونيوسٽيءَ کي سنڌ جو شعور سمجهيو وڃي ٿو ۽ هيءَ ئي يونيورسٽي آهي، جتي سموري سنڌ گڏ ٿئي ٿي ۽ هڪ قومي ڪلچر جنم وٺي ٿو، تنهنڪري دشمن ڇو چاهيندا ته هي يونيورسٽي قائم رهي؟ جنهن لاءِ جناح يونيورسٽي هڪ غير قانوني آرڊيننس وسيلي ٺهي چڪي آهي ۽ حيدرآباد ۾ ٽيڪنيڪل يونيورسٽي جو اعلان ٿي چڪو آهي. ٻئي طرف سنڌ يونيورسٽي جون ڪيترن ضلعن ۾ ڪيمپسون به ٺهي چڪيون، اولڊ ڪيمپس جي پريس مين ڪيمپس ۾ منتقل ٿي چڪي آهي ۽ هاڻ صرف سنڌ يونيورسٽيءَ کي آخري ڌڪ هڻي بند ڪرڻ جو اعلان رهيل آهي.
رهيو نظير مغل جو مسئلو ته اسانجو سمورو سماج پاڪ پويتر ۽ سنڌ جا سڀ آفيسر مسجد جا ڪَک آهن باقي رهيو آهي نظير مغل سو اچو ته سڀئي گڏجي ، انکي هٽائڻ جي نالي تي سنڌ يونيورسٽيءَ کي ايترو خوار خراب ڪريون، جو نوڪري جي هر اشتهار جي هيٺان اهو لکيل هجي ته “سنڌ يونيورسٽيءَ جي ڊگري رکندڙ نوڪري لاءِ درخواست نه ڏين” .
ست مهينا ته ايم آر ڊي تحريڪ به نه هلي هئي، آخر سنڌ يونيورسٽي جي تحريڪ ڇا جي تحريڪ آهي؟ جيڪا ختم ٿيڻ جو نالو ئي نه ٿي وٺي!؟ نه نظير مغل ٿو پچر ڇڏي نه ئي انقلابي اڳواڻ ٿا بس ڪن. اهڙي صورتحال ۾ سنڌ وڃي ته ڪيڏانهن وڃي!؟ لڳي ٿو ته هاڻ ڳالهه برداشت کان چڙهندي ٿي وڃي ۽ هڪ اهڙي تحريڪ جي ضرورت شدت سان پيش اچي رهي آهي جنهن جي گُهر ئي اها هوندي ته نظير مغل ۽ سوٽا جي عهديدارن کي سنڌ يونيورسٽيءَ مان نيڪالي ڏئي مادرِ علمي کي بچايو، جو سنڌ يونيورسٽي نه ته اڪ جي ماکي آهي ۽ نه ئي سنڌ جو سمورو ضمير ستل آهي.                                                                                                                                                                                                                                          

Article on University of Sindh



سنڌ يونيورسٽيءَ جي المياتي ڪهاڻي
اسان پنهنجي اندر ۾، پنهنجي ئي جلاوطنيءَ جون جايون کڻي گهمون ٿا ۽ اسان جا ڏوهه توڙي پلاند جيئرن وڇن وانگر  اسان جي وجود ۾ سُرندي، اسان کي زهر آلود ڪري رهيا آهن ۽ اهو تاريخ جو ڪڙو سچ  آهي ته هڪ بيمار ذهن وڌيڪ بيمار ذهن پيدا ڪرڻ جي بهرحال صلاحيت رکي ٿو. تنهن ڪري ٻهروپين ۽ بيمار ذهن رکندڙ ماڻهن جي مهم جوئين جي مزاحمت ڪرڻ اسان جو اولين فرض آهي.
رڳو انسان ئي واحد مخلوق آهي جيڪو پنهنجي حقيقت کان انڪار ڪري ٿو ۽ ان انڪار جا تمام گهڻا پاسا آهن پر هڪ پاسو انا، ضد، ذاتي سچ جي زهريلي خواهش، شڪست ۽ فتح جي نفسياتي بيماري سميت روين جي تضادن واري بيماريءَ  جهڙا خطرناڪ رجحان به آهن، انهن ئي رجحانن عظيم مادر علمي سنڌ يونيورسٽيءَ کي تباهي جي ڪناري پهچائي ڇڏيو آهي سنڌ يونيورسٽي جي تباهي واري ايجنڊا ڪا هاڻوڪي ناهي، اهو قصو تمام گهڻو پراڻو آهي پر ان کي تباهه ڪرڻ لاءِ سنڌ دشمن ڌرين کي سنڌ يونيورسٽيءَ مان  ئي ماڻهو ۽ ڪردار هاڻ وڃي مليا آهن جنهن تي سنڌ دشمن تمام گهڻو خوش آهن جو هنن جي ايجنڊا آسانيءَ سان پوري ٿي رهي آهي، انتظامي بحران به عقل ۽ دانش جي ڏڪار جي ڪري جنم وٺندو آهي  پر اسان مڃڻ لاءِ تيار ئي ناهيون ته اسان جهالت کي دانشمندي سمجهندي توڙي پنهنجي احساس ڪمتري ءَ جي رد عمل ۾ پلاندن ۽ ضد واري نفسيات جو اظهار ڪندي بنيادي مقصدن جو قتل ڪري رهيا آهن، باوجود ان جي ته اسين ڄاڻو ٿا ته سماج ۾ اسان جو ڪهڙو تعارف آهي، پوءِ به اسان جو انڪار ۽ ضڊ” اُٺ ڪهي، مٽُ ڀڃڻ“ تي اچي بيٺو آهي،  سنڌ يونيورسٽي رهي يا نه، نذير مغل کي هر قيمت تي هٽائڻو آهي، بلڪل نذير مغل کي هڪدم  ان عهدي تان هٽڻ گهرجي ۽ هو اهل وائيس چانسيلر نه آهي پر ڇا اهو سڀ ڪجهه سنڌ يونيورسٽيءَ کي مڪمل طور تي ختم ۽ بند ڪرڻ واري سئودي تي ٿئي، ؟ هزارين سنڌين جو قاتل جنرل ضيا جيڪڏهن جهاز حادثي ۾  مري نه وڃي ها ته محترمه بينظير ڀٽو جنرل ضيا جي صدارت هيٺ وزير اعظم ٿئي ها ۽ ائين ٿيو به جو جنرل ضيا جي خاص ماڻهو غلام اسحاق خان جي صدارت هيٺ محترمه بينظير  ڀٽو وزيراعظم بڻي۽ صاحبزاده يعقوب ۽ جنرل ضيا جا خاص ماڻهو سندس ڪابينا ۾ شامل هئا ۽ اڄ قاتل ليگ حڪومت ۾ شامل هجڻ سان گڏوگڏ ڀاڱي ڀائيوار آهي. انهن ڳالهين جو قطعي مقصد اهو  نه ٿيو ته سوٽا جي عهديدارن کي نااهل وائيس چانسيلر سان گڏ ويهڻ گهرجي پر ان جو اهو به مقصد نه ٿيو ته هڪ خراب ماڻهو جي ڪري يونيورسٽي کي ئي ختم ڪرائي ڇڏجي.!!!
سنڌ يونيورسٽي 25 هزار شاگردن، 500 استادن ۽ ساڍا 2500 سئو ملازمن جو نالو آهي، رڳو اهو نه پر سنڌ جي هيءَ قديم يونيورسٽي سنڌ جو دماغ هوندي، غريبن جي واحد يونيورسٽي آهي جتي والدين پنهنجو مال متاءُ وڪڻي قرض کڻي ۽ ڪيترن مصيبتن کي منهن ڏئي پنهنجي اولاد کي پڙهائڻ لاءِ موڪلين ٿا ۽ پوءِ جڏهن انهن جي هٿن مان پنهنجي يونيورسٽي جا استاد صاحبان پيپر کسي انهن جي سامهون ڦاڙين جيڪي شاگرد ۽ شاگردياڻيون سڄي سڄي رات پڙهي پڙهي صبح جو سوير يونيورسٽي ۾ پيپر ڏيڻ اچن  ۽ پوءِ اهي ڦاڙيا وڃن،۽ سندن اولاد جا لاش ڳوٺن ڏانهن روانا ٿين ته ڇا اها ڪنهن جي خدمت ٿئي ٿي.؟، هتي ڳالهه عزت ۽ بي عزتي جي ناهي، هي سوال سنڌ يونيورسٽيءَ جي بقا جو آهي، جنهن جو سئودو ڇا ايترو مهانگو  آهي جو اسان ادارو ئي ختم ڪرائي ڇڏيون.!!؟ ڪرپٽ سماج ۾ دانش جا ڌڻي جيڪڏهن 50 ڪرپٽ ماڻهن مان صرف هڪ لاءِ ليڪو ڪڍي بيهن ته اهڙي دانش کان ڀينگ ڀلي آهي،!! نااهل بڻايل وائيس چانسيلر جي موڪل تي وڃڻ کانپوءِ مانواري ڊاڪٽر پروين شاهه  قائم مقام وائيس چانسيلر ٿي، ته سوٽا ۽ سيوا وارن تحريڪ ختم ڪري ڇڏي، کانئن الائي ڇو وسري ويو ته ڊاڪٽر پروين شاهه جي  4 مهينن جي دور ۾ ٻن  شاگردن دين محمد دل ۽ عبدالغفور نوحاڻي کي شهيد ڪري مائن جون جهوليون اجاڙيون ويون، 37 کان مٿي فائرنگ ۽ 17کان وڌيڪ جهيڙا ٿيا، جنهن ۾ شاگرد زخمي ٿيا ۽ اسپتالن حوالي ٿيا ته ڪيترا وري جيل ڀيڙا به ٿيا، سوين غير قانوني ڀرٿيون ٿيون ۽ ميرٽ جي لتاڙ ڪري ايڊميشن سيل ۾ ناجائز  داخلائون ڏنيون ويون، ويندي ويندي حلف وفادري تقريب جي نالي ۾ لکين روپيا رشوت طور جاري ڪرڻ سميت استادن جي فيڊريشن جي اسلام آباد جي اجلاس لاءِ هزارين روپيا جاري ڪيا ويا. سينيئر استادن کي ڇڏي جونيئرس ۽ سوٽا جي حامي استادن کي پرڏيهه ۾ پي ايڇ ڊي ڪرڻ جون منظوريون ڏنيون ويون، ۽ ڪيترن کي بنگلا الاٽ ڪرڻ جا حڪم نامه جاري ڪيا ويا، يونيورسٽي ۾ سيڪيورٽي جي نالي تي لکين روپين جي ڪرپشن ڪري ڪيمپس کي ڇانوڻي بڻايو ويو. من پسند ماڻهن کي ڪوارٽر ۽ بنگلا الاٽ ڪيا ويا ۽ ٻيو الاءِ ڇا ڇا ٿيو !!، پر اسان جي عظيم سوٽا صرف انڪري احتجاج ختم ڪيو  جو کين، انتظامي عهدا مليا ۽ يونيورسٽي سندن آڱرين تي نچڻ لڳي، سوٽا قيادت جناح يونيورسٽي ءَ جي اسيمبلي مان بل جي منظوري، فنڊ جاري ٿيڻ اسپيشل فنڊ ملڻ، ڪلاس شروع ٿيڻ، جناح يونيورسٽي لاءِ زمين جي خريداري ٿيڻ تائين ٻُڙڪ به ٻاهر نه ڪڍي،  هاڻ جڏهن  وي سي نذير مغل  کي هٽائڻ کان علاوه وٽن ٻيو ڪوبه اشو ناهي ته جناح يونيورسٽي جي قيام وارو راڳ الاپيو پيو وڃي، ( جنهن کي سنڌ جي سمورن ساڃاهه وندن مڪمل طور تي رد ڪيو آهي) ٻن ڳڀرو شاگردن جي شهادت تي تعزيت بيان به جاري نه ٿيو، شهيد بشير چنڙ جي قاتلن جي گرفتاريءَ جو مطالبو، شاگرد يونين جي بحالي،  سنڌ يونيورسٽي ڪيمپس مان پوليس ۽ رينجرز جي نيڪاليءَ وارا مطالبا الاءِ ڪيڏانهن ويا، !!؟. اسان ساڻن 3 مهينا صرف انهن مطالبن جي ڪري ئي روڊن تي رلياسين پر جڏهن سندن اصل مطالبا  ظاهر ۽ منظور ٿيڻ لڳا ته ڏندين آڱريون ڏئي الڳ ٿي وياسين ته وري اسان مٿان  وي سي نذير مغل جي حامي هجڻ واري فتويٰ جاري ٿي.
        الاءِ ڇو سوٽا جي عهديدارن کان اها ڳالهه وسري وئي ته نذير مغل جي خلاف آئون جنگ جوٽي عدالت ۾ ڪيس داخل ڪري رهيو هوس ۽ محترمه بينظير ڀٽو جي مزار اڳيان ۽ پريس ڪلبن اڳيان مرڻ گهڙيءَ تائين بک هڙتالون ڪري رهيو هوس تڏهن سوٽا اڳواڻ سنڌ يونيورسٽي بچايو جي نالي تي آل پارٽيز ڪانفرنسون ڪرائي سندن آجيان ڪري رهيا هئا ۽ پوءِ اوچتو ٻن سالن کان پوءِ  وي سي نظير مغل اناهل، ڪرپٽ ، دشمن ٿي پيو، !؟ سا ڳالهه بهرحال سنڌ کي سمجهه ۾ اچي ٿي ۽ مٿان وري ميارون اهي ته سول سوسائٽي، ساڃاهه وند ۽ سياستدان خاموش آهن،  اهي سڀئي ان تحريڪ سان گڏ هئا پر جڏهن تحريڪ جي اصل مقصدن جي کين خبر پئي ته پوءِ کانئن غير جانبدار رهڻ جو حق ڇو ٿو کسيو وڃي.!؟
       اها تحريڪ جي وڏي ڪاميابي ناهي ته ڊاڪٽر نذير مغل 15 سالن جا رهيل مسئلا حل ڪري رهيو آهي، پنهنجي غلطين جي معافي وٺي باربار ڳالهين جي آڇ ڪري رهيو آهي.!؟ ۽ پوءِ به جي ضد نه ڇڏجي ته برادرين کان جلوس ڪڍرائجن ۽ ميڊيا ۾ ذاتي رشتن ۽ تعلقاتن جو سهارو وٺجي، ڪير  حق ۽ سچ  پنهنجي ڪالم ۾ لکي ته  به ان تي سوٽا اڳواڻن طرفان حملا ڪرائڻ، ڪورٽن مان حرجاڻا وٺڻ لاءِ ڪيس داخل ڪرائڻ يا وري انهن کي ميڊيا جي ادارن مان ڪڍرائڻ جي مهم هلائي وڃي، جنسي گاريون ڏنيون وڃن ته پوءِ ان ڳالهه کي ڪير پهچي!! پوءِ اهڙن ماڻهن کي ڪير چوي ته شينهن جي منهن ۾ ڌپ آهي، جيڪڏهن مون کي معاف ڪيو وڃي ته آءُ سچ چئي ڏيان ته 25 هزار شاگردن، 500 استادن، 25 سئو  ملازمن مان گهڻا ان تحريڪ سان گڏ آهن، !؟ هڪ سئو کان به گهٽ !!. اهڙي صورتحال ۾ انائن کي ڇڏي جيڪڏهن هزارين شاگردن، سوين ملازمن تي رحم ڪيو وڃي ته ان کان وڌيڪ ٻي ڪهڙي عزت جي ڳالهه ٿي سگهي ٿي.!؟
       اسان جنهن رياستي نظام ۾ رهون ٿا ان جي نوعيت ڪڏهن به عوام دوست نه رهي آهي، هتي ناجائز مطالبا ته منظور ٿيندا آهن پر جائز مطالبن جي ڪابه اهميت نه هوندي آهي انڪري هڪ ته هر تحريڪ کي انائن جي ور چاڙهي مقصدن کي موت ڏيڻ کان پاسو ڪرڻ گهرجي ۽ ٻيو تحريڪ جي روايتي طريقن ۽ رڳي خبر لڳرائڻ وارن رجحانن کان هٽي ڪري اهڙي حڪمت عملي اختيار ڪرڻ گهرجي جنهن سان مقصد به زندهه رهي ۽ عوامي حمايت به جاري رهي، مثال طور ڪلاس وٺي جلوس ڪڍجي ته ان سان جيڪا سماج ۾ همدردي پيدا ٿيندي ان جو تصور به نه ٿو ڪري سگهجي. پر ڪلاسن ۽ امتحانن جي بائيڪاٽ واري ڳالهه ته ائين وڃي بيٺي ته شاگرد گهر هليا وڃن ۽ يونيورسٽي هميشهه لاءِ بند ٿي وڃي، جنهن  مقصد لاءِ سنڌ دشمن ڌريون عرصي کان ڪم ڪري رهيو ن آهن.
اهي ماڻهو جيڪي ” نه“ ڪن  ٿا، ”انڪار “ ڪن ٿا، اهي ماڻهو آئيڊيل هجن ٿا. پر شرط اهو آهي ته ان ”نه“ ۽ ”انڪار“ پٺِيان نفسياتي مسئلا  نه هجن. ” نه“ بغاوت آهي ۽ بغاوت انقلاب، پر اهڙين بغاوتن لاءِ ذاتي مفادن ۽ خواهشن جو هجڻ تبديلي جو موت آهي زندگيءَ تضادن سان ڀريل آهي ۽ تضادن کي قبول ڪرڻ ۽ انهن خلاف جنگ ڪرڻ انتهائي اهم آهي پر تضادن سان جنگ ۾ وجود کي فنا ڪرڻ قطعي دانشمندي نه آهي، ان ڪري سنڌ يونيورسٽي جي بقا لاءِ هر حال ۾ احتياط کان  ڪم وٺڻو پندو ۽ زميني حقيقيتن کي حق جي نظر سان ڏسڻو پوندو.

Tuesday 3 April 2012

PROPOSAL FOR SUFI UNIVERSITY: BY ZULFIQAR ALI CHANDIO


The Honorable President
Islamic Republic of Pakistan
Aiwan-e-Sadar, Islamabad

SUBJECT: PROPOSAL FOR SUFI UNIVERSITY.
Your Excellency,
It’s a matter of great delight for me and Sindh, that by announcing the establishment of the first Sufi University you have given a message to the World that Sindhi people can play a leading role for the Peace, Development and Equality.
I congratulate your highness.
I considered it my duty to submit my proposal, to my knowledge, in this regard. However I am the student of BSIT at University of Sindh, but I have studied the Sufis of the world enough. And Sufi University in Sindh was my dream since years.
In working on this project  Mr. Ghulam Rasool Chandio, who is a Sufi Scholar and a Media man himself, has guided me through and I am thankful to him as well.
Profound Regards

Zulfiqar Ali Chandio
H# D.137, Near Marvi Hostel,
Sindh University Colony, Jamshoro.
Cell: 0336-3051163, 0300-8370754.

Copy submitted to:-
1)      The Honorable Chairman, Higher Education Commission, Islamabad.
2)      The Honorable Governor/Chancellor Universities of Sindh, Karachi.
3)      The Honorable Chief Minister Sindh, Karachi.
4)      The Honorable Education Minister Sindh, Karachi.
5)      All the Honorable Members of the Sufi University.
6)      All the Honorable Vice-Chancellors, Universities of Sindh.
7)      All Other Concerned.

INTERNATIONAL SUFI UNIVERSITY OF SINDH
The idea of launching a Sufi university is remarkable especially in modern times which are affected by religious extremism severely. The religious extremists who, adhering to the fundamental notions, do not decipher the real meaning  of religion and the role it plays in the evolution of civilization. We all are the cognizant of the consequences of terrorism in the name of religion, the people from children to aged ones are being killed, institutions are being destroyed and apart from all that our economy is at loss, Suicidal bomb blast is term which we all hear almost everyday on newspapers and TV channels, the world seems to be standing on the pile of explosives, every soul is suffering fear in their heart.
The government is fighting against terrorism, with use of weapons, nevertheless and a great deal of improvement can be seen but using weapons in eradication of terrorism and terrorists seems insufficient, for it cannot change the minds of their successors, instead it would possibly might make them rebellious.
We may also fight terrorism institutionally. Institutions influence the culture and behavior of any society and establishing a Sufi University is a first step in this regard and is laudable. It can be considered a revolutionizing task towards the achievement of social change and would play its part as a counter to the religious fundamentalism and extremism.
Sindh is place where the concept of equality, respect of humanity, idea of human development and all other human values are distinct among all the other regions of the world and has a leading potential. So far, there no single person who is caught in the terrorist activity in the war against terrorism that has been since years. The Sindhi people because of their Sufi temperament are a major counter against terrorism.
The honorable President accredited who has announced to establish the first international Sufi University, which shows how much he is anxious about the peace of the world. 
I am very delighted for this extraordinary plan but desperate on the other hand because Sufism/Mysticism is always seemed to be misunderstood among many scholars. It seems that people don’t fathom the difference between Islam and Sufism however the life and message of Sufis are open evidences that these two are different philosophies.  Sufism is the real essence of all the religions regardless of their practices. I am afraid that the difference between Islamic University and Sufi University would not be made. To make sure it would not be done I am proposing a complete plan of how the University should be. I worked all this under the guidance of my beloved father Ghulam Rasool Chandio, who has a good deal of insight into the philosophy of Shah Latif and Sufism.
I have some suggestion regarding the name of the University that I have mentioned below:
1)    INTERNATIONAL SUFI UNIVERSITY OF SINDH AT BHIT SHAH
2)    THE UNIVERSITY OF SUFISM
3)    SUFI UNIVERSITY OF SINDH

PS: I CAN WORK MORE ON THIS PROPOSAL, THIS IS MERE A BASIC ACADEMIC PLAN.





ACADEMIC STRUCTURE
Ø TENURE
        The university should offer students 4 year (comprising 8 semesters) degree program to its students.
Ø FACULTIES
·       FACULTY OF SHAH ABDUL LATIF BHITTAI
·       FACULTY OF SACHAL SARMAST
·       FACULTY OF ANCIENT MYSTICISM
·       FACULTY OF MUSLIM MYSTICS
·       FACULTY OF UNIVERSAL MYSTICISM (COMPULSORY SUBJECTS IN EVERY FACULTY AND SPECIALIZATION=M.Phil and Ph.D)


1.    FACULTY OF SHAH ABDUL LATIF BHITTAI

o   DEPARTMENT OF SUFISM OF LATIF
o   DEPARTMENT OF QUEENS AND OTHER CHARACTERS OF LATIF
o   DEPARTMENT OF LATIF MUSIC
o   DEPARTMENT OF SCIENTIFIC APPROACH IN THE POETRY OF LATIF
o   DEPARTMENT OF COMPARATIVE STUDY OF LATIF AND OTHER POETS
2.    FACULTY OF SACHAL SARMAST
o   DEPARTMENT OF LINGUISTICS IN THE POETRY OF SACHAL
o   DEPARTMENT OF SUFI SACHAL SARMAST
o   DEPARTMENT OF COMPARATIVE STUDY OF SACHAL AND OTHER POETS

3.    FACULTY OF MYSTICISM IN ANCIENT WORLD
o   DEPARTMENT OF GREEK MYSTICAL PHILOSOPHY
o   DEPARTMENT OF MYSTICISM IN ANCIENT SOUTH ASIA
o   DEPARTMENT OF BUDHIST PHILOSOPHY

4.    FACULTY OF MUSLIM SUFIS
o   DEPARTMENT OF PERSIAN SUFIS
o   DEPARTMENT OF  MUSLIM SUFIS OF SUBCONTINENT
o   DEPARTMENT OF SINDHI SUFIS


·       FACULTY OF UNIVERSAL MYSTICISM (COMPULSORY SUBJECTS IN EVERY FACULTY AND SPECIALIZATION=M.Phil and Ph.D)

o   DEPARTMENT OF HUMAN AND UNIVERSE
o   DEPARTMENT OF UNIVERSAL VALUES IN MYSTICISM
o   DEPARTMENT OF CULTURAL AND TRADITIONAL BEHAVIOURS IN MYSTICISM
o   DEPARTMENT OF PRACTICES IN MYSTICISM







FACULTY OF SHAH ABDUL LATIF BHITTAI
DEPARTMENT OF SUFISM OF LATIF
 FIRST SEMESTER:
LIFE OF SHAH ABDUL LATIF BHITTAI
 ISLAMIC PRACTICES IN THE LIFE OF SHAH LATIF
SHARYAT AND SHAH LATIF
TAREEQAT AND SHAH LATIF
MARFAT AND SHAH LATIF
HAQIQAT AND SHAH LATIF
SECOND SEMESTER:
THE INFLUENCE OF RUMI ON SHAH LATIF
WAHDAT-UL-WAJOOD OF SHAH LATIF
WAHDAT-UL-SHAHOOD OF SHAH LATIF
HUMA-OST AND HUMA-AZ-OST
THRID SEMESTER:
CONCEPT OF GOD FOR LATIF
NATURE AND SHAH LATIF
CONCEPT OF FANA-FIL-SHEIKH AND LATIF
VEDANTISM AND SHAH LATIF
FOURTH SEMESTER:
ASCETISM AND SHAH LATIF
ASBAT OF SHAH LATIF
SHAH LATIF AND MIJAZ
SHAH LATIF AND HAQIQI ISHQ
FIFTH SEMESTER:
SELF REALIZATION IN LATIF’S POETRY
HUMANISM IN THE POETRY OF LATIF
STRUGGLE FOR TRUTH IN SHAH LATIF’S POETRY
CONCEPT OF ABSOLUTE TRUTH IN SHAH LATIF’S POETRY
SIXTH SEMESTER:
UNITY AND DIVERSITY FOR LATIF
AESTHETICS AND CONCEPT OF IMPURITY FOR LATIF
BELOVED IN THE POETRY OF LATIF
THE LOVER FOR SHAH LATIF
SEVENTH SEMESTER:
WHO IS SUFI FOR LATIF
ROLE OF SUFI IN SOCIETY
DIFFICULTIES FOR A SUFI
TOLERENCE IN A SUFI
EIGHTH SEMESTER:
IDEAL MYSTIC SOCIETY
IDEA SUFI STATE
SUFISM AS A SOLUTION FOR HUMANITY
SUFISM AS AN INTERNATIONAL IDEOLOGY
FACULTY OF SHAH ABDUL LATIF BHITTAI
DEPARTMENT OF QUEENS AND OTHER CHARACTERS OF LATIF
FIRST SEMESTER (FIRST YEAR):
INTRODUCTION TO THE QUEENS
INTRODUCTION TO OTHER CHARACTERS
IMPORTANCE OF SYMBOLISM LATIF’S POETRY
REALITY OF FOLK STORIES
METAPHOR, SIMILE, SIMBOLISM AND ALLEGORIES IN BHITTAI’S POETRY
SECOND SEMESTER (FIRST YEAR):
PHILOSOPHY OF SUHUNI MEHAR
 PHILOSOPHY OF SASUI:
ABRI
MAZOORI
DESI
KOHYARI
HUSSAINI
THIRD SEMESTER (SECOND YEAR):
LEELA CHANESAR
MOOMAL RANO
MARVI
KAMOD (NURI JAM TAMACHI)
FOURTH SEMESTER (SECOND YEAR):
GHATU (MORIRIO MIR BAHAR)
SORATH (RAI DYACH)
JAM JASOTAN
LAKHO FULANI
FIFTH SEMESTER (THIRD YEAR):
JOGIS OF LATIF
SAMUNDI (SAILORS)
KHAHORI
OAD (PEOPLE WHO MAKE WALLS FROM CLAY)
SIXTH SEMESTER (THIRD YEAR):
SCULPTORS AND PAINTERS IN LATIF’S POETRY
MAISONS AND CLOTH PAINTERS
SOCHI AND MOCHI
POTTERS, SPINNERS, WOOD CUTTER ETC
SEVENTH SEMESTER (FOURTH YEAR):
REBELLIOUS CHARACTERS OF LATIF
SOLDIER OF LATIF
MALLAH
DOCTORS/TABIB=PATIENTS ETC…
EIGHTH SEMESTER (FOURTH/FINAL YEAR):
ROLE OF A HUMAN IN THE LIGHT OF CHARACTERS
SOCIETY AND CHARACTERS OF LATIF
WORTH OF ACHIEVEMENTS FOR BHITTAI IN THE LIGHT OF CHARACTERS
MESSAGE IN THE CHARATERS OF LATIF



FACULTY OF SHAH ABDUL LATIF BHITTAI
DEPARTMENT OF LATIF MUSIC
FIRST SEMESTER (FIRST YEAR):
INTRODUCTION TO THE GENERAL MUSIC
INTRODUCTION TO SHAH JO RAAG
HISTORY OF MUSIC
HISTORY OF SINDHI MUSIC
IMPACT OF SUFI AND LATIF’S MUSIC ON SOCIETY
SECOND SEMESTER (FIRST YEAR):
LATIF AS A MUSICIAN
IMPACT OF INDIAN MUSIC ON BHITTAI
DIFFERENCE BETWEEN LATIF AND OTHER MUSICIANS
THE IMPORTANCE OF LATIF’S MUSIC
THIRD SEMESTER (SECOND YEAR):
SINGER FAKIRS OF BHITTAI
FOLK SINGERS OF BHITTAI
INFLUENCE OF LATIF ON SINDHI MUSIC
LAWS AND RULES IN LATIF’S MUSIC
FOURTH SEMESTER (SECOND YEAR):
MELODYWISE (SURWISE) TIMINGS OF SINGING
PHILOSOPHICAL IMPORTANCE OF TIMINGS OF MUSIC
TECHNIQUES OF LATIF’S MUSIC
RECITATION OF LATIF’S POETRY IN PUBLIC GATHERINGS
FIFTH SEMESTER (THIRD YEAR):
HISTORY OF TANBOORO OF LATIF
HISTORY OF SINDHI MUSICAL INSTRUMENTS
MUSICAL INSTRUMENTS INVENTED BY SINDHI PEOPLE
MODES, OCCEANS AND IMPACTS OF PLAYING MUSICAL INSTRUMENTS
SIXTH SEMESTER (THIRD YEAR):
MAKING OF TANBOORO
MAKING OF CHAPRI AND YAKTARO
MAKING OF DHOLAK/PAKWAZ/TABLO/DUHUL
MAKING OF SURUNDO, BOREENDO, CHANG AND OTHER SINDHI MUSICAL INSTRUMENTS
SEVENTH AND EIGHTH SEMESTER (FOURTH YEAR)
THE FOURTH YEAR SHOULD CONCENTRATE ON THE LEARNING AND PLAYING PRACTICE OF SUFI RAAG, MUSIC OF SHAH LATIF (SHAH JO RAAG AND FOLK MUSIC).

FACULTY OF SHAH ABDUL LATIF BHITTAI
DEPARTMENT OF SCIENTIFIC APPROACH IN THE POETRY OF LATIF
FIRST SEMESTER (FIRST YEAR):
INTRODUCTION TO SCIENCE (1)
INTRODUCTION AND HISTORY OF PHILOSOPHY (1)
RELATIONSHIP BETWEEN POETRY AND SCIENCE (1)
FORM AND CONTENT IN BHITTAI’S POETRY (1)
 SECOND SEMESTER (FIRST YEAR):
INTRODUCTION TO SCIENCE (2)
INTRODUCTION AND HISTORY OF PHILOSOPHY (2)
RELATION BETWEEN POETRY AND SCIENCE (2)
FORM AND THE CONTENT IN BHITTAI’S POETRY (2)
THIRD SEMESTER (SECOND YEAR):
BHITTAI AND CONTEMPORARY WORLD (1)
SCIENTIFIC EXPLORATIONS IN SINDH/INDIA AT THE TIME OF SHAH LATIF (1)
IMPORTANCE OF RATIONALISM FOR LATIF (1)
IMPIRICISM IN LATIF’S POETRY (1)
FOURTH SEMESTER (SECOND YEAR):
BHITTAI AND CONTEMPORARY WORLD (2)
SCIENTIFIC EXPLORATIONS IN SINDH/INDIA AT THE TIME OF SHAH LATIF (2)
IMPORTANCE OF RATIONALISM FOR LATIF (2)
IMPIRICISM IN LATIF’S POETRY (2)
FIFTH SEMESTER (THIRD YEAR):
TIME AND SPACE IN LATIF’S POETRY (1)
SPACE SCIENCE IN LATIF’S POETRY (1)
EPISTEMOLOGY AND LATIF (1)
METAPHYSICS AND LATIF (1)
SOCIAL SCIENCE AND LATIF (1)
SIXTH SEMESTER (THIRD YEAR):
TIME AND SPACE IN LATIF’S POETRY (2)
SPACE SCIENCE IN LATIF’S POETRY (2)
EPISTEMOLOGY AND LATIF (2)
METAPHYSICS AND LATIF (2)
SOCIAL SCIENCE AND LATIF (2)
SEVENTH SEMESTER (FOURTH/FINAL YEAR):
ECONOMICAL APPROACH OF LATIF
ANTHROPOLOGICAL APPROACH OF LATIF
POLITICAL APPROACH OF BHITTAI
PSYCHOLOGICAL APPROACH OF LATIF
EIGHTH SEMESTER (FOURTH/FINAL YEAR):
GEOGRAPHY AND LATIF
LATIF AND MARINE SCIENCE
AESTHETICS AND SHAH LATIF
INTERNATIONAL RELATIONS AND LATIF

FACULTY OF SHAH ABDUL LATIF BHITTAI
DEPARTMENT OF COMPARATIVE STUDIES OF LATIF AND OTHER POETS
FIRST SEMESTER (FIRST YEAR):
THE LIFE OF SHAH LATIF
POLITICAL CONDITIONS OF SINDH BEFORE AND AFTER LATIF
POETRY AT THE TIME OF LATIF
IMPORTANT PEOPLE LATIF MET WITH
CLASSIFICATION OF LATIF’S POETRY
SECOND SEMESTER (FIRST YEAR):
LATIF AND CONTEMPORARY FOLK POETS (SUGHAR)
INFLUENCE OF OTHER LANGUAGES ON LATIF’S POETRY
INFLUENCE OF QURAN ON THE POETRY OF LATIF
SHAH LATIF AND MOLANA RUMI
THIRD SEMESTER (SECOND YEAR):
SHAH LATIF AND BULRI SHAH KARIM
SHAH LATIF AND QAZI QAZAN
SHAH LATIF AND SACHAL SARMAST (1)
SHAH AND SUFI SHAH INAYAT
FOURTH SEMESTER (SECOND YEAR):
SHAH LATIF AND RUMI
SHAH LATIF AND HAFEZ SHIRAZI
SHAH LATIF AND SACHAL SARMAST (2)
SHAH AND BULEH SHAH
FIFTH SEMESTER (THIRD YEAR):
SHAH LATIF AND SAMI BHAICHEN RAI
SHAH LATIF AND BHAGAT KABIR
SHAH LATIF AND QALANDAR LAL
SHAH LATIF AND ZAMA LANWARI
SIXTH SEMESTER (THIRD YEAR):
SHAH LATIF AND ATTAR
SHAH LATIF AND FIRDOSI
SHAH LATIF AND OMAR KHAYYAM
SHAH LATIF AND SHIEKH SA’ADI
SEVENTH SEMESTER (FOURTH/FINAL YEAR):
LATIF AND GOETHE (1)
LATIF AND SHAKESPEAR (1)
LATIF AND JOHN MILTON
LATIF AND WORDSWORTH (1)
EIGHTH SEMESTER (FOURTH/FINAL YEAR):
LATIF AND GOETHE (2)
LATIF AND SHAKESPEAR (2)
LATIF AND WORDSWORTH (2)
LATIF AS A UNIVERSAL POET



FACULTY OF MYSTICISM IN ANCIENT WORLD
DEPARTMENT OF GREEK MYSTICAL PHILOSOPHY

FIRST SEMESTER (FIRST YEAR):
INTRODUCTION TO MYSTICISM
BRIEF HISTORY OF ANCIENT GREECE
ORIGIN OF MYSTICISM ON EARTH
PRE-SOCRATIC PHILOSOPHERS
SHAMANISM
SECOND SEMESTER (FIRST YEAR):
BRIEF HISTORY OF ANCIENT GREECE (2)
ORIGIN OF MYSTICISM ON EARTH (2)
EARLY GREEK MYTHOLOGIES
ORPHISM
THIRD SEMESTER (SECOND SEMESTER YEAR):
CONCEPT OF IMMORTALITY OF SOUL (1)
PYTHAGORAS (1)
HERACLEITOS AND PERSAIN RULE (1)
ZOROASTRAINISM (1)
FOURTH SEMESTER (SECOND YEAR):
CONCEPT OF IMMORTALITY OF SOUL (2)
PYTHAGORAS (2)
HERACLEITOS AND PERSAIN RULE (2)
ZOROASTRAINISM (2)
FIFTH SEMESTER (THIRD YEAR):
EMPIDOCLES (1)
PERMINIDES (1)
ANCIENT MYSTICAL PRACTICES AND RITUALS (1)
HELLENISTIC PHILOSOPHY (1)
SIXTH SEMESTER (THIRD YEAR):
EMPIDOCLES (2)
PERMINIDES (2)
ANCIENT MYSTICAL PRACTICES AND RITUALS (2)
HELLENISTIC PHILOSOPHY (2)
SEVENTH SEMESTER (FOURTH/FINAL YEAR):
SOCRATES (1)
PLATONISM (1)
ARISTOTLIAN PHILOSOPHY (1)
NEO-PLATONISM (1)
EIHGTH SEMESTER (FOURTH/FINAL YEAR):
SOCRATES (2)
PLATONISM (2)
ARISTOTLIAN PHILOSOPHY (2)
NEO-PLATONISM (2)



FACULTY OF MYSTICISM IN ANCIENT WORLD
DEPARTMENT OF MYSTICISM IN ANCIENT SOUTH ASIA

FIRST SEMESTER (FIRST YEAR):
WHAT IS MYSTICISM
BRIEF HISTORY OF ANCIENT CHINA (1)
HISTORY OF INDIA (1)
ORIGIN OF MYSTICISM ON EARTH (1)
RELIGIONS OF ANCIENT CHINA AND JAPAN (1)
SECOND SEMESTER (FIRST YEAR):
BRIEF HISTORY OF ANCIENT CHINA (2)
CONCEPT OF GOD IN HINDU SCRIPTURES
COMPARATIVE STUDY OF HINDUISM AND ISLAM
RELIGIONS OF ANCIENT CHINA AND JAPAN (2)
THIRD SEMESTER (SECOND YEAR):
MAJOR HINDU SCRIPTURES (1)
MYSTICISM OF UPANISHAD (1)
YOGA MYSTICISM (1)
CHINESE MYSTICS (1)
FOURTH SEMESTER (SECOND YEAR):
MAJOR HINDU SCRIPTURES (2)
MYSTICISM OF UPANISHAD (2)
YOGA MYSTICISM (2)
CHINESE MYSTICS (2)
FIFTH SEMESTER (THIRD YEAR):
PHILOSOPHY OF AURA
CHINESE MEDITATION
VASTU SHASTRA (1)
STUDY OF VEDAS (1)
SIXTH SEMESTER (THIRD YEAR)
VASTU SHASTRA (2)
STUDY OF VEDAS (2)
CONCEPT OF ENLIGHTENMENT IN HINDUISM
MONOTHEISM AND PANTHEISM
SEVENTH SEMESTER (FOURTH/FINAL YEAR):
PHILOSOPHY OF YUG AND AVATARS (1)
MAHAVIRA (1)
BUDHA (1)
CONFUCIANISM AND TAOISM (1)
EIGHTH SEMESTER (FOURTH/FINAL YEAR):
PHILOSOPHY OF YUG AND AVATARS (2)
MAHAVIRA (2)
BUDHA (2)
CONFUCIANISM AND TAOISM (2)
MYSTICISM AS A UNIVERSAL IDEOLOGY


FACULTY OF MYSTICISM IN ANCIENT WORLD
DEPARTMENT OF BUDHIST PHILOSOPHY

FIRST SEMESTER (FIRST YEAR):
MYSTICISM
BRIEF HISTORY OF INDIA
LIFE OF GOTAMA BUDHA
MYSTICISM AT THE TIME OF BUDHA
BUDHISM (1)
SECOND SEMESTER (FIRST YEAR):
BUDHISM (2)
SPIRITUALISM IN BUDHISM
LIFE CYCLE (JEEVAN CHAKRA)
ETHICS IN BUDHISM
THIRD SEMESTER (SECOND YEAR):
BUDHIST TRADITIONS:
VAJRAYANA (1)
MAHAYANA (1)
HINAYANA (1)
THERAVEDA AND TIPITAKA (1)
FOURTH SEMESTER (SECOND YEAR):
VAJRAYANA (2)
MAHAYANA (2)
HINAYANA (2)
THERAVEDA AND TIPITAKA (2)
FIFTH SEMESTER (THIRD YEAR):
BUDHA AS A MYSTIC (1)
ENLIGHTENMENT (1)
SELF-REALIZATION (1)
SELF-DENIAL (1)
SIXTH SEMESTER (THIRD YEAR):
BUDHA AS A MYSTIC (2)
ENLIGHTENMENT (2)
SELF-REALIZATION (2)
SELF-DENIAL (2)
SEVENTH SEMESTER (FOURTH/FINAL YEAR):
BUDHA SCRIPTURES
BUDHIST MEDITATION AND PRACTICE (1)
CONCIOUSNESS (1)
ETHICS (1)
EIGHTH SEMESTER (FOURTH/FINAL YEAR):
MEDITATION PRACTICE
CONCIOUSNESS (2)
ETHICS (2)
BUDHA SCRIPTURES (2)

FACULTY OF ISLAMIC SUFISM
            DEPARTMENT OF PERSIAN SUFIS
FIRST SEMESTER (FIRST YEAR):
WHAT IS SUFISM
TRADITIONAL ISLAMIC THOUGHT AND SUFISM
HISTORY OF SUFISM IN ARABIA
MAJOR SUFI ORDERS
SECOND SEMESTER (FIRST YEAR):
NAQSHBANDI ORDER
SEHARWARDI ORDER
CHISHTI ORDER
QADRI ORDER
QALANDARYA ORDER
SHADHLYA ORDER
SARWARI ORDER
THIRD SEMESTER (SECOND YEAR):
CONCEPT OF MURSHID
FANA-FIL-SHIEKH
FANA-FIL-RASOOL
FANA-FIL-ALLAH
FOURTH SEMESTER (SECOND YEAR):
SUFI MANZILS:
SHARYAT
TAREEQAT
MARFAT
HAQIQAT
FIFTH SEMESTER (THIRD YEAR):
INFLUENCE OF SUFISM ON CRISTAINITY AND JUDAISM
NON-MUSLIM SUFI GROUPS
WAHADAT-UL-WAJOOD (1)
WAHADAT-UL-SHUHOOD (1)
SIXTH SEMESTER (THIRD YEAR):
WAHADAT-UL-WAJOOD (2)
WAHADAT-UL-SHUHOOD (2)
HAMA OST
HAMA AZ OST
SEVENTH SEMESTER (FOURTH/FINAL YEAR):
MOLANA JALALUDIN RUMI
BAYAZID BISTAMI
IBN RUSHD
RABIA BASRI
HUSSAIN IBN MANSOOR
JUNAID BAGHDADI
IBN ARABI
EIGHTH SEMESTER (FOURTH/FINAL YEAR):
SUFI PARACTICES:
MURAQABA
ZIKR
CHILAKASHI
VISITATION




FACULTY OF ISLAMIC SUFISM
DEPARTMENT OF MUSLIM SUFIS OF SUBCONTINENT
FIRST SEMESTER (FIRST YEAR):
ARRIVAL OF ISLAM IN SUBCONTINENT
SUFI MOVEMENTS IN INDIA
CULTURAL HISTORY OF MEDIEVAL INDIA
INFLUENCE OF VEDANTISM ON SUIFSM
SECOND SEMESTER (FIRST YEAR):
RISE OF SUFISM IN MUGHAL PERIOD
RISE OF SUFISM IN GHAZNI DYNASTY
BHAGTI MOVEMENT
INFLUENCE OF VEDANTISM ON SUFISM
THIRD SEMESTER (SECOND YEAR):
WAHADAT-UL-WAJOOD
WAHDAT-UL-SHUHOOD
HAMA OST
HAM AZ OST
FOURTH SEMESTER (SECOND YEAR):
IMPORTANT SUFI IDEAS IN SUBCONTINENT
MIJAZ AND HAQIQAT
PHILOSOPHY OF NAFI IN SUBCONTINENT
PHILOSOPHY OF ASBAT IN SUBCONTINENT
FIFTH SEMESTER (THIRD YEAR):
COSMOLOGY
 METAPHYSICS OF SUFISM
EXCEPTIONAL THOUGHTS IN THE SUFIS OF SUBCONTINENT
SAI BABA OF SHIRDI
SIXTH SEMESTER (THIRD YEAR):
SUFI ORDERS IN SUBCONTINENT:
SILSILAI NAQSHBANDI
CHISHTI ORDER
QADRI SUFI ORDER
SEHRWARDI ORDER
OTHER SUFI ORDERS
SEVENTH SEMESTER (FOURTH/FINAL YEAR):
MUIN-UL-DIN CHISHTI
SARMAD KASHANI
BU ALI QALANDAR
NIZAMULDIN
BABA FAREED
BULLA SHAH
SHAH BAHU
PUNJABI SUFIS
EIGHTH SEMESTER (FOURTH/FINAL YEAR):
SUFI PRACTICES:
MURAQABA
DHIKR
CHILAKASHI
QAWALI AND SAMAU
SUFI MUSICAL TRADITIONS

FACULTY OF ISLAMIC SUFISM
DEPARTMENT OF SINDHI SUFIS

FIRST SEMESTER (FIRST YEAR):
BRIEF HISTORY OF SINDH
WHAT IS SUFISM
SUFI CULTURE OF SINDH
INFLUENCE OF BUDHISM ON SINDH
SECOND SEMESTER (FIRST YEAR):
BHAGTI MOVEMENT IN SINDH
RELIGIOUS FUNDAMENTALISM AND SINDH
SAINTS OF SINDH
INFLUENCE OF VEDANTISM ON SINDH
THIRD SEMESTER (SECOND YEAR):
CONCEPT OF MURSHID/TALIB
FANA-FIL-SHEIKH
FANA-FIL-RASOOL
FANA-FIL-ALLAH
FOURTH SEMESTER (SECOND YEAR):
INFLUENCE OF PERSIAN SUFIS
MODERN SINDHI SUFI TRADITIONS
MALAMATI SUFIS
MIJAZ AND HAQIQAT
FIFTH SEMESTER (THIRD YEAR):
SUFI MANZIL:
SHARYAT
TAREEQAT
MARFAT
HAQIQAT
SIXTH SEMESTER (THIRD YEAR):
SINDHI SUFI MUSIC
SUFI PRACTICES:
SAMA
MURAQABA
CHILAKASHI
ZIKR
SEVENTH SEMESTER (FOURTH/FINAL YEAR):
OTHER SUFI CONCEPTS:
NASUT
MALKUT
JABRUT
HAHUT
LAHUT
EIGHTH SEMESTER (FOURTH/FINAL YEAR):
SHAH ABDUL LATIF
SACHAL SARMAST
SAMI BHAICHENRAI
BULRI SHAH KARIM
MUHAMMAD ZAMA LANWARI
OTHER SINDHI SUFI POETS


FACULTY OF UNIVERSAL MYSTICISM (COMPULSORY SUBJECTS IN EVERY FACULTY AND SPECIALIZATION=M.Phil and Ph.D)

DEPARTMENT OF HUMAN AND UNIVERSE

FIRST SEMESTER (FIRST YEAR):

INTRODUCTION TO THE UNIVERSAL SUFISM
ORIGIN OF HUMAN BEING
ANTHROPOLOGICAL STUDY OF HUMAN
SCIENTIFIC STUDY OF UNIVERSE
SECOND SEMESTER (FIRST YEAR):
WHAT IS SUFISM
PHILOSOPHICAL STUDY OF UNIVERSE
METAPHYSICS AND HUMAN BEINGS
CONCEPT OF SUPERNATURAL ON EARTH
EVOLUTION OF HUMAN BEING
THIRD SEMESTER (SECOND YEAR):
STUDY OF MATTER AND MIND
PHILOSOPHICAL MODELS OF UNIVERSE
WHAT IS CREATION
CAUSE AND EFFECT THEORY
FOURTH SEMESTER (SECOND YEAR):
INTRODUCTION TO ESOTERIC COSMOLOGY
NEOPLATONISM
UNIVERSE AND ISLAM
PURPOSE OF HUMAN BEING
FIFTH SEMESTER (THIRD YEAR):
ABSOLUTE TRUTH
WIJDAAN/ECSTATIC MOOD
HEGELIAN PHILOSOPHY (1)
THEOSOPHICAL ACCOUNT OF MAN AND UNIVERSE
HINDU CYCLE OF UNIVERSE (1)
SIXTH SEMESTER (THIRD YEAR):
HEGELIAN PHILOSOPHY (2)
HINDU CYCLE OF UNIVERSE (2)
CONCIOUSNESS
THEORIES OF REALITY
SEVENTH SEMESTER (FOURTH/FINAL YEAR):
ROLE OF MAN ON EARTH
THEORIES ABOUT COSMOGONY
BEING AND NOTHINGNESS
REALIZATION OF ABSOLUTE REALITY
EIGHTH SEMESTER (FOURTH/FINAL YEAR):
COMMUNION WITH GOD/ABSOLUTE TRUTH
A UNIFIED THEORY
UNIVERSAL BROTHERHOOD
PURPOSE THEORY



FACULTY OF UNIVERSAL MYSTICISM (COMPULSORY SUBJECTS IN EVERY FACULTY AND SPECIALIZATION=M.Phil and Ph.D)

DEPARTMENT OF UNIVERSAL VALUES IN MYSTICISM
FIRST SEMESTER (FIRST YEAR):
INTRODUCTION TO MYSTICISM
SPIRITUALISM
HARMONIOUS DEVELOPMENT OF MAN
AESTHETICAL SENSE IN HUMAN
SECOND SEMESTER (FIRST YEAR):
INTRODUCTION TO MYSTICISM (2)
SPIRITUALISM (2)
HARMONIOUS DEVELOPMENT OF MAN (2)
AESTHETICAL SENSE IN HUMAN (2)
THIRD SEMESTER (SECOND YEAR):
TRANCENDETALISM
UNIVERSAL SPIRITUAL MOVEMENT
ESOTERICISM
CONCEPT OF UNIVERSAL MORALITY
FOURTH SEMESTER (SECOND YEAR):
TRANCENDETALISM (2)
UNIVERSAL SPIRITUAL MOVEMENT (2)
ESOTERICISM (2)
CONCEPT OF UNIVERSAL MORALITY (2)
MYSTICAL EXPERIENCE
FIFTH SEMESTER (THIRD YEAR):
JOURNEY OF MAN
UNITY AND DIVERSITY
LOVE WITH HUMANITY
CONCEPT OF GOOD AND BAD IN MYSTICISM
SIXTH SEMESTER (THIRD YEAR):
POLITICAL IDEOLOGIES AND MYSTICISM
CONCEPT OF GOOD AND BAD IN MYSTICISM (2)
MYSTICISM AND LOVE
CONTRAST BETWEEN MYSTICISM AND ATHEISM
SEVENTH SEMESTER (FOURTH/FINAL YEAR):
MYSTICISM AS A TOOL IN THE DEVELOPMENT OF ETHICS
COLLECTIVE STRUGGLE FOR PEACE ON EARTH
MYSTICISM AND UNIVERSAL DECLARATION OF HUMAN RIGHTS
CONCEPT OF UNIVERSAL BROTHEHOOD
EIGHTH SEMESTER (FOURTH/FINAL YEAR):
UNIVERSAL BEAUTY
MESSAGE OF LOVE FOR HUMANITY
TERRORISM AND SUFI MOVEMENT
MESSAGE OF EQUALITY




FACULTY OF UNIVERSAL MYSTICISM (COMPULSORY SUBJECTS IN EVERY FACULTY AND SPECIALIZATION=M.Phil and Ph.D)
DEPARTMENT OF CULTURAL AND TRADITIONAL BEHAVIOURS IN MYSTICISM

FIRST SEMESTER (FIRST YEAR):
INTRODUCTION TO THE CULTURAL SUFISM 1
A)      USE OF DRUGS ETC 2/1
B)       DRESSES 2/2
C)       WAY OF COMMUNICATION 3/1
D)      NEGATIVE ASPECTS 3/2
MAJOR SUFI ORDERS 4
SECOND SEMESTER (FIRST YEAR):
INTRODUCTION TO THE RELIGIOUS AND NON-RELIGIOUS SUFISM
INTRODUCTION TO THE SUFI OF WORLD REGIONALWISE
A)      ASIA
B)       EUROPE
C)       AFRICA
D)      SOUTH AMERICA
E)       NORTH AMERICA
F)       ANTARCTICA
G)      AUSTRALIA
THIRD SEMESTER (SECOND YEAR):
INTRODUCTION TO THE SUFI STATE (1)
INTRODUCTION TO THE UNIVERSAL STATE (1)
INTERNATIONAL LITRATURE ON SUFISM (1)
INTERNATIONAL THEORIES ON SUFISM (1)
FOURTH SEMESTER (SECOND YEAR):
INTRODUCTION TO THE SUFI STATE (2)
INTRODUCTION TO THE UNIVERSAL STATE (2)
INTERNATIONAL LITRATURE ON SUFISM (2)
INTERNATIONAL THEORIES ON SUFISM (2)
FIFTH SEMESTER (THIRD YEAR):
COMPARATIVE STUDY OF SUFISM REGIONALWISE (1)
INFLUENCE OF RELIGION AND HISTORY ON SUFISM (1)
REGIONAL AND INTERNATIONAL SUFI MOVEMENTS (1)
INFORMAL AND FORMAL SUFI STATES (1)
SIXTH SEMESTER (THIRD YEAR):
COMPARATIVE STUDY OF SUFISM REGIONALWISE (2)
INFLUENCE OF RELIGION AND HISTORY ON SUFISM (2)
REGIONAL AND INTERNATIONAL SUFI MOVEMENTS (2)
INFORMAL AND FORMAL SUFI STATES (2)
SEVENTH SEMESTER (FOURTH/FINAL YEAR):
SUFISM AS A SOLUTION FOR CHIOTIC WORLD
A)      RELIGIOUS EXTREMISM
B)       TERRORISM
C)       THE HYPOCRACIES OF CAPITALIST WORLD
D)      UNEQUALITY AMONG HUMANS AND STATES
E)       VIOLATION OF HUMAN RIGHTS
EIGHTH SEMESTER (FOURTH/FINAL YEAR):
SUFISM AND IDEA OF A SUFI
IDEA OF SUFI POLITICAL PARTY
IDEA OF SUFI STATE
IDEA OF SUFI INTERNATIONAL STATE

FACULTY OF UNIVERSAL MYSTICISM (COMPULSORY SUBJECTS IN EVERY FACULTY AND SPECIALIZATION=M.Phil and Ph.D)
DEPARTMENT OF PRACTICES IN MYSTICISM
FIRST SEMESTER (FIRST YEAR):
INTRUDUCTION TO THE SUFISM (1)
TRADITIONAL AND UNIVERSAL SUFISM (1)
IMPORTANCE OF SUFI PRACTICES (1)
DIFFERENCE BETWEEN ISLAMIC SUFI PRACTICES AND OTHER RELIGIONS (1)
SECOND SEMESTER (FIRST YEAR):
INTRUDUCTION TO THE SUFISM (2)
TRADITIONAL AND UNIVERSAL SUFISM (2)
IMPORTANCE OF SUFI PRACTICES (2)
DIFFERENCE BETWEEN ISLAMIC SUFI PRACTICES AND OTHER RELIGIONS (2)
ENLIGHTENMENT
WIJDAAN
INTUITION/INSPIRATION
THIRD SEMESTER (SECOND YEAR):
TYPES OF SUFI PRACTICES IN ISLAM
A)      MURAQABA
B)       CHILAKASHI
C)       ZIKR/DHIKR
D)      VISITATION
E)       SAMA/LISTENING SUFI MUSIC
FOURTH SEMESTER (SECOND YEAR):
HINDU MYSTIC PRACTICES
TYPES OF YOGA
BUDHIST MEDITATION
REGIONAL DIFFERENCES IN BUDHIST MEDITATION (CHINESE MEDITATION, HINDU MEDITATION. JAPANESE)
FIFTH SEMESTER (THIRD YEAR):
TELEPATHY
SUFI PRACTICES AND PSYCHIC IMPROVEMENT
PSYCHOMETRY
DEVELOPMENT OF INTUITIONAL ABILITIES
SIXTH SEMESTER (THIRD YEAR):
SOCIAL BENEFITS OF SUFI PRACTICES:
A)      IMPROVEMENT IN SOCIAL LIFE
B)       PSYCHOLOGICAL IMPROVEMENT
C)       HEALTH IMPROVEMENT
D)      MIND AND SOUL
SEVENTH AND EIGHTH SEMESTER (FINAL YEAR):
SUFI PRACTICE CLASSES

FACULTY OF SACHAL SARMAST
DEPARTMENT OF SUFISM AND SACHAL SARMAST

FIRST SEMESTER (FIRST YEAR):
INTRODUCTION TO SUFISM
LIFE OF SACHAL SARMAST
SACHAL SARMAST AND ISLAM
SINDH AT THE TIME OF SACHAL
SECOND SEMESTER (FIRST YEAR):
RELIGIOUS FUNDAMENTALISM AND SACHAL
ANA-UL-HAQ AND SACHAL
SACHAL AND NATURAL PHENOMENA
HAMA-AZ-OST
THIRD SEMESTER (SECOND YEAR):
SCIENCE IN THE POETRY OF SACHAL
UNITY AND DIVERSITY IN SACHAL’S POETRY
SACHAL AND WAHADAT-UL-WAJOOD
HAMA-OST
FOURTH SEMESTER (SECOND YEAR):
HUM-AZ-OST IN THE POETRY OF SACHAL
SUFI STATES (SHARYAT, TARIQAT, MARFAT, HAQIQAT)
INFLUENCE OF SHAH LATIF ON SACHAL
ANTHROPOLOGY AND SACHAL
FIFTH SEMESTER (THIRD YEAR):
ANALYSIS OF POETRY OF SACHAL:
A)      SINDHI POETRY (1)
B)       URDU POETRY (1)
C)       SIRAIKI POETRY
D)      ARABIC POETRY (1)
SIXTH SEMESTER (THIRD YEAR):
ANALYSIS OF POETRY OF SACHAL:
SINDHI POETRY (2)
URDU POETRY (2)
BALOCH POETRYI
PERSIAN POETRY
PUNJABI POETRY
SEVENTH SEMESTER (FOURTH/FINAL YEAR):
CONCEPT OF PERFECT MAN IN SACHAL’S POETRY
SUFI MUSIC OF SACHAL
PATRIOTISM IN SUR MARVI OF SACHAL SARMAST
PHILOSOPHY OF HUMANISM IN SACHAL’S POETRY
EIGHTH SEMESTER (FOURTH/FINAL YEAR):
AESTHETICS IN SACHAL’S POETRY
MIJAZ AND HAQIQAT IN SACHAL’S POETRY
IDEA OF PERSONALITY FOR SACHAL
CONCEPT OF UNIVERSAL SUFISM IN SACHAL’S POETRY


FACULTY OF SACHAL SARMAST
DEPARTMENT OF COMPARATIVE STUDY OF SACHAL AND OTHER POETS
FIRST SEMESTER (FIRST YEAR):
INTRODUCTION TO SUFISM
LIFE OF SACHAL
SINDH IN KALHORA ERA
CONTEMPORARY POETS OF SACHAL
SECOND SEMESTER (FIRST YEAR):
INFLUENCE OF LATIF ON SACHAL
A POET OF SEVEN LANGUAGES
MYSTICISM OF SACHAL
FORM AND CONTENT IN SACHAL’S POETRY
GENRES OF SACHAL’S POETRY
THIRD SEMESTER (SECOND YEAR):
COMPARATIVE STUDY OF SACHAL AND:
A)      LATIF
B)       BULRI SHAH KARIM
C)       ZAMA LANWARI
D)      KABIR
FOURTH SEMESTER (SECOND YEAR):
COMPARATIVE STUDY OF SACHAL AND:
E)       SAMI BHAI CHEN RAI
F)       RUHAL
G)      BEDIL AND BEKAS
H)      RAKHYAL SHAH
FIFTH SEMESTER (THIRD YEAR):
COMPARATIVE STUDY OF SACHAL AND PERSIAN POETS:
A)      HAFIZ SHIRAZI
B)       JALAL-UL-DIN RUMI
C)       HUSSAIN IBN MANSOOR
D)      IBN ARABI AND ATTAR
SIXTH SEMESTER (THIRD YEAR):
COMPARATIVE STUDY OF SACHAL AND PERSIAN POETS:
A)      HAFIZ SHIRAZI (2)
B)       JALAL-UL-DIN RUMI (2)
C)       OMAR KHAYYAM
D)      SHEIKH SA’ADI
SEVENTH SEMESTER (FOURTH/FINAL YEAR):
COMPARATIVE STUDY OF SACHAL AND WESTERN POETS:
A)      SHAKESPEAR
B)       JOHN MILTON
C)       WORDSWORTH
D)      GOETHE
EIGHTH SEMESTER (FOURTH/FINAL YEAR):
INFLUENCE OF SACHAL ON SINDH
SACHAL; PREACHER OF HAQ
UNIVERSAL VALUES IN THE POETRY OF SACHAL
DEPTH OF SACHAL’S THOUGHT

FACULTY OF SACHAL SARMAST
DEPARTMENT OF LINGUISTICS IN THE POETRY OF SACHAL
FIRST SEMESTER (FIRST YEAR):
LIFE OF SACHAL
INTRODUCTION TO THE SUFISM
SINDHI LITERATURE IN KALHORA ERA
GENRES IN SACHAL’S POETRY
SECOND SEMESTER (FIRST YEAR):
THE POET OF SEVEN LANGUAGES (HAFT ZUBAN SHAIR)
HIBRIDIZATION IN SACHAL’S POETRY
NATURE OF SACHAL’S POETIC LANGUAGE
SACHAL AND DIMENTIONS OF HIS POETRY
THIRD SEMESTER (SECOND SEMESTER):
DIMENTIONS OF POETRY (1)
MORPHOLOGY OF WORDS IN THE POETRY OF SACHAL (1)
STUDY OF PSYCHOLINGUISTICS IN THE POETRY (1)
METAPHOR, SIMILE, SIMBOLISM AND ALLOGORIES IN SACHAL’S POETRY (1)
FOURTH SEMESTER (SECOND YEAR):
DIMENTIONS OF POETRY (2)
MORPHOLOGY OF WORDS IN THE POETRY OF SACHAL (2)
STUDY OF PSYCHOLINGUISTICS IN THE POETRY (2)
METAPHOR, SIMILE, SIMBOLISM AND ALLEGORIES IN SACHAL’S POETRY (2)
FIFTH SEMESTER (THIRD YEAR):
ANALYSIS OF SACHAL’S POETRY:
A)      SINDHI
B)       URDU
C)       BALOCHI
D)      PUNJABI
SIXTH SEMESTER (THIRD YEAR):
ANALYSIS OF SACHAL’S POETRY:
A)      SINDHI (2)
B)       URDU (2)
C)       BALOCHI (2)
D)      PUNJABI (2)
SEVENTH SEMESTER (FOURTH/FINAL YEAR):
ANALYSIS OF SACHAL’S POETRY:
A)      SIRAIKI (1)
B)       PERSIAN (1)
C)       ARABIC (1)
USE OF SINDHI WORDS IN SACHAL’S POETRY (1)
EIGHTH SEMESTER (FOURTH/FINAL YEAR):
ANALYSIS OF SACHAL’S POETRY:
A)      SIRAIKI (2)
B)       PERSIAN (2)
C)       ARABIC (2)
USE OF SINDHI WORDS IN SACHAL’S POETRY (2)